Τί θα συμβεί αν συγκεντρώσεις εθνικά Μακεδόνες, Αλβανούς, Βλάχους, Σέρβους, Μαυροβούνιους, Σλοβένους και Κροάτες, Τούρκους, Ρώσους, Αρμένιους, Βούλγαρους και Ιταλούς και τους εξοπλίσεις; Πολλά μπορεί να συμβούν, αλλά μία φορά στην ιστορία, έτσι σχηματίστηκε ένας αντιφασιστικός στρατιωτικός σχηματισμός 900 ατόμων που διέσχισε εκατοντάδες χιλιόμετρα και πολέμησε σε τέσσερα διαφορετικά βαλκανικά κράτη απέναντι σε Γερμανούς, Αλβανούς, Βούλγαρους φασίστες.
Αυτή ήταν η 1η Μακεδονο-Κοσοβάρικη Προλεταριακή Ταξιαρχία Κρούσης. Και είχαμε την τύχη να πατήσει αρκετές φορές τα ελληνικά χώματα.
Σχηματισμός και πρώτες μάχες
Στις 10 Νοέμβρη 1943, στο χωριό Σλίβοβο, κάπου 35 χιλιόμετρα βόρεια της λίμνης Οχρίδας, στην κατεχόμενη γιουγκοσλαβική Μακεδονία κατέφτασαν τέσσερα τάγματα συνολικής δύναμης 700 ατόμων. Τα δύο απ’ αυτά, το τάγμα “Μπόρο Βουκμίροβιτς” και το τάγμα “Ραμίζ Σαντίκου” προέρχονταν απ’ την περιοχή του Κοσόβου ενώ τα δύο άλλα, το τάγμα “Μίρτσε Άτσεφ” και το τάγμα Ντέμπαρ-Κίτσεβο ήταν μακεδονικά.
Η 1η μακεδονο-κοσοβάρικη ταξιαρχία κρούσης φτιάχτηκε υπό την εποπτεία του απεσταλμένου του Γενικού Αρχηγείου των Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων, Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς “Τέμπο”, με σκοπό να διευρύνει τις ελεύθερες περιοχές στη νότια Γιουγκοσλαβία, να εντάξει Αλβανούς και Μακεδόνες στον απελευθερωτικό αγώνα και να προκαλέσει φθορές στις γερμανικές και βουλγαρικές κατοχικές δυνάμεις. Διοικητής της ταξιαρχίας ορίστηκε ο Πέταρ Μπράγιοβιτς.
Ο Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς «Τέμπο» παραδίδει το λάβαρο της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας Κρούσης
Λίγες ημέρες μετά τον σχηματισμό της, η ταξιαρχία έδωσε τα πρώτα δείγματα γραφής χτυπώντας Γερμανούς, Αλβανούς εθνικιστές και Βούλγαρους στις περιοχές Κίτσεβο, Κρούσεβο, Οχρίδα. Στις μάχες αυτές προκάλεσε δεκάδες ακόμα και εκατοντάδες απώλειες στους αντιπάλους ενώ οι απώλειες της ταξιαρχίας ήταν λιγοστές. Κατάφερε επίσης να απελευθερώσει νέα χωριά κοντά στην ελεύθερη περιοχή του Ντέμπαρ στα σύνορα γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας και Κοσόβου. Αυτές τις οι επιτυχίες όμως, κινητοποίησαν τις φασιστικές δυνάμεις. Οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να τραβήξουν σημαντική δύναμη από τη Βόρεια Ελλάδα, η οποία μαζί με βουλγαρικές μεραρχίες κινήθηκαν για να κυκλώσουν την ταξιαρχία. Υπό το φόβο μιας πιθανής περικύκλωσης και διάλυσής της, η ηγεσία της ταξιαρχίας θα αποφασίσει στα τέλη του Νοέμβρη να εγκαταλείψει τις ελεύθερες περιοχές του Ντέμπαρ και να κινηθεί νότια προς την Ελλάδα. Πρόκειται για μια επική και επικίνδυνη διαδρομή μέσα στα χιόνια με τον εχθρό να καιροφυλαχτεί.
300 χιλιόμετρα νότια σε δύο εβδομάδες
Η πορεία της ταξιαρχίας θα ξεκινήσει τη νύχτα της 5ης προς 6η Δεκέμβρη από την περιοχή του Ντέμπαρ της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Πίσω θα μείνουν μοναχά οι βαριά τραυματίες που αδυνατούν να καλύψουν μια τέτοια απόσταση υπό αντίξοες συνθήκες. Οι υπόλοιπες εκατοντάδες των μαχητών θα κινηθούν νότια, πάνω από το όρος Γκαλίτσιτσα, θα περάσουν ανάμεσα στις λίμνες Μεγάλη Πρέσπα και Οχρίδα κι αφού μπουν για λίγο σε αλβανικό έδαφος, θα κατευθυνθούν ανατολικά. Στις 9 Δκεμβρίου 1944, η 1η Μακεδονο-Κοσοβάρικη Ταξιαρχία Κρούσης θα φτάσει στο χωριό Άγιος Γερμανός της Φλώρινας. Εκεί στις 10 Δεκέμβρη θα ενωθεί μαζί της το μακεδονικό τάγμα “Στιβ Ναούμοφ” που είχε σχηματιστεί στην περιοχή της Φλώρινας τον Νοέμβριο και δρούσε γύρω απ’ τις Πρέσπες. Η πορεία θα συνεχιστεί και η ενισχυμένη ταξιαρχία θα συναντηθεί στις 14 Δεκεμβρίου με αντάρτες του ΕΛΑΣ στο όρος Καϊμάκτσαλάν για να καταλήξει στις 18 Δεκέμβρη στο χωριό Φούστανη της ορεινής Πέλλας, στους πρόποδες του όρους Τζένα, όπου και θα στρατοπεδεύσει. Την επομένη, με την ταξιαρχία θα ενωθεί κι ένα βουλγάρικο τάγμα αντιφασιστών πρώην-στρατιωτών του βουλγαρικού στρατού που αυτομόλησαν μετά από παρτιζάνικη επίθεση στην περιοχή της Γευγελής. Το βουλγάρικο τάγμα “Χρίστο Μπότεφ” θα ενωθεί κι αυτό με την ταξιαρχία, η οποία θα φτάσει έτσι περίπου τους 900 μαχητές.
Αυτή είναι κατά προσέγγιση η διαδρομή που ακολούθησε η ταξιαρχία τον Δεκέμβριο του ’43 ώσπου να εγκατασταθεί σε ελληνικό έδαφος
Οι παρτιζάνοι βέβαια δεν κάλυψαν όλη αυτή την απόσταση για να φυγομαχήσουν αλλά για να χτυπήσουν τον εχθρό από καλύτερες θέσεις. Μετά από ολιγοήμερη ξεκούραση κι αναδιοργάνωση, στις 23 Δεκέμβρη 1943, το μακεδονικό τάγμα “Στιβ Ναούμοφ” μαζί με το βουλγαρικό “Χρίστο Μπότεφ” εισέρχονται σε γιουγκοσλαβικό έδαφος και ξεκινούν επιθετικές ενέργειες νότια της πόλης Πρίλεπ, την ώρα που το κοσοβάρικο τάγμα “Μπόρο Βουκμίροβιτς” επιτίθεται στα βουλγαρο-γιουγκοσλαβικά σύνορα. Οι επιτυχίες είναι αρκετές. Βουλγαρικά φυλάκια καταστρέφονται με δεκάδες νεκρούς, χτυπιούνται αστυνομικά τμήματα σε χωριά με λάφυρα οπλισμό ενώ καταστρέφεται ένα ορυχείο που προμήθευε τον γερμανικό στρατό.
Όπως ήταν φυσικό, οι ενέργειες αυτές τραβούν την προσοχή των Γερμανών, οι οποίοι επιτίθενται στην ταξιαρχία στο χωριό Νότια της Πέλλας στις 4 Γενάρη. Ως απάντηση οι παρτιζάνοι επιτίθενται αιφνιδιαστικά στους Γερμανούς τη νύχτα μεταξύ 6ης και 7ης Δεκέμβρη στο χωριό Φούστανη, τους πιάνουν στον ύπνο και τους προκαλούν πάνω από 100 απώλειες. Απ’ την πλευρά της η ταξιαρχία έχει τους πρώτους τις έξι νεκρούς στα ελληνικά βουνά: δύο Σέρβους, δύο Σλοβένους, έναν Μακεδόνα κι έναν Βόσνιο.
Το τάγμα των Βούλγαρων αντιφασιστών «Χρίστο Μπότεφ» με τον διοικητή του Ντίτσο Πετρόφ, στο χωριό Φούστανη της Πέλλας, τον Δεκέμβριο του ’43. Ο Υπολοχαγός του βουλγαρικού στρατού Ντίτσο Πετρόφ που υπηρετούσε στη Γευγελή, αυτομόλησε μαζί με τους άνδρες του και ενώθηκε με τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους στις 15 Δεκεμβρίου 1943. Πολέμησε τους Βούλγαρους κατακτητές/φασίστες σε Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα και Βουλγαρία και έπεσε νεκρός σε μάχη στο χωριό Μπατούλια της Βουλγαρίας, στις 23 Μάη 1944.
Οι μάχες θα συνεχιστούν κι αυτή τη φορά, στις 18 Ιανουαρίου, το μακεδονικό τάγμα “Στιβ Ναούμοφ” και το βουλγαρικό “Χρίστο Μπότεφ” θα συγκρουστούν με τις βουλγαρικές κατοχικές δυνάμεις στην Ελλάδα, στα χωριά Περίκλεια και Λαγκάδια της Πέλλας. Ένα άλλο τάγμα της μακεδονο-κοσοβάρικης ταξιαρχίας μαζί με δύο μακεδονικά τάγματα θα στήσουν ενέδρα σε γερμανική φάλαγγα στο χωριό Θηριόπετρα, μεταξύ Νότιας και Φούστανης, προκαλώντας 123 νεκρούς στις ναζιστικές δυνάμεις.
Αυτές οι επιτυχίες θα αναγκάσουν Γερμανούς και Βουλγάρους να συγκεντρώσουν μεγάλες δυνάμεις στην περιοχή και τους παρτιζάνους να περάσουν σε αμυντική διάταξη στις πλαγιές της Τζένας.
Μαχητές της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας Κρούσης
Μεταξύ Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας ή οι τρεις πορείες του Φλεβάρη
Στα τέλη Γενάρη σε σύσκεψη αποφασίζεται οι δυνάμεις της ταξιαρχίας να χωριστούν σε τρεις ομάδες και να διεισδύσουν σε διαφορετικές περιοχές της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας.
Τα τάγματα “Ραμίζ Σαντίκου” και το 2ο τάγμα της μακεδονικής ταξιαρχίας κρούσης θα κατευθύνονταν στην περιοχή του Τίκβες και θα αναμετριούνταν με τις βουλγαρικές δυνάμεις εκεί προσπαθώντας να εντάξουν νέο δυναμικό στον αγώνα.
Η 2η Ομάδα αποτελούμενη από ένα τάγμα της 1ης μακεδονο-κοσοβάρικης ταξιαρχίας κρούσης και το βουλγάρικο, αντιφασιστικό τάγμα “Χρίστο Μπότεφ” ανέλαβαν το καθήκον να διασχίσουν τον Αξιό, κατόπιν τα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα κι από εκεί να εισέλθουν στη γιουγκοσλαβική περιοχή του Κουμάνοβο, όπου μαζί με σερβικά τμήματα θα προσπαθούσαν να απελευθερώσουν νέα εδάφη. Μαζί με αυτά τα τμήματα θα κινούνταν και ο Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς “Τέμπο”. Από την αναφορά του Αρχηγείου (γιουγκοσλαβικής) Μακεδονίας στις 5 Μάρτη γνωρίζουμε ότι η συγκεκριμένη ομάδα ξεκίνησε από το χωριό Πευκωτό του νομού Πέλλας, πέρασε το όρος Πάικο, διέσχισε τον ποταμό Αξιό περίπου 40 χιλιόμετρα απ’ τη Θεσσαλονίκη, ανέβηκε βόρεια στο όρος Μπέλες (χωριά Πλατανάκια και Καστανούσα) κι από κει πέρασε στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία στην περιοχή Στρούμιτσα απ’ όπου κατευθύνθηκε προς το Κουμάνοβο. Φτάνοντας εκεί, στις 25 Φλεβάρη συναντήθηκε με τα τάγματα του Κουμάνοβο. Πρόκειται για διαδρομή 440 χιλιομέτρων που καλύφθηκε μέσα σε 23 ημέρες, μέσα στα χιόνια, και περιλάμβανε τη διάσχιση τριών ποταμών. Σε όλη τη διαδρομή δίνονταν μάχες με βουλγαρικά αποσπάσματα. Στις αρχές Μάρτη τα δύο τάγματα συναντήθηκαν με τους Σέρβους εθνικιστές αντάρτες του Ντράζα Μιχαήλοβιτς τη δύναμη των οποίων διέλυσαν πιάνοντας πάνω από 100 αιχμαλώτους και υλικό που αποδείκνυε τη συνεργασία τους με τους Βούλγαρους κατακτητές.
Από αριστερά προς δεξιά: Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς «Τέμπο», Μπράνκο Σότρα και Μιχαήλο Αποστόλσκι στο χωριό Καστανούσα των Σερρών. Ένας Μαυροβούνιος, ένας Σέρβος κι ένας Μακεδόνας σε ελληνικό έδαφος για τον αντιφασιστικό αγώνα.
Τέλος, η τρίτη ομάδα, αποτελούμενη από το 1ο τάγμα της Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας και το 4ο τάγμα “Μπόρο Βουκμίροβιτς” θα έπρεπε να διεισδύσουν στην κεντρική και νοτιο-δυτική γιουγκοσλαβική Μακεδονία (ευρύτερη περιοχή Πρίλεπ) και να οργανώσουν την Αντίσταση εκεί. Επικεφαλής, αυτών των τμημάτων τέθηκε ο διοικητής της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης ταξιαρχίας, Πέταρ Μπράγιοβιτς.
Αυτή η τελευταία ομάδα, αποτελούμενη από δύο μακεδονο-κοσοβάρικα τάγματα θα διασχίσει περίπου 300 χιλιόμετρα (25 την ημέρα) ως την περιοχή Μπογκομίλα στο κέντρο της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Επί, δύο εβδομάδες θα δώσει σειρά μαχών με βουλγαρικές δυνάμεις στις οποίες θα προκαλέσει πάνω από 100 απώλειες. Τελικά όμως στα μέσα Φλεβάρη θα αναγκαστεί να επιστρέψει στα ορεινά του νομού Πέλλας. Εκεί , στις 15/2, θα εγκατασταθεί στο χωριό Πρόμαχοι όπου θα ξεκουραστεί για λίγες μέρες. Όπως σημειώνεται στην αναφορά επέστρεψαν τα 2/3 των μαχητών, ενώ το 1/3 παρέμενε εγκλωβισμένο στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Μετά από μάχες που ανάγκασαν τις βουλγαρικές αρχές να κινητοποιήσουν το σύνολο των δυνάμεών τους στις περιοχές Πρίλεπ, Καβαντάρτσι, Μπίτολα, οι μαχητές επέστρεψαν παγωμένοι αλλά με το υψηλότερο ηθικό που γινόταν να έχουν.
Οι πορείες των τριών ομάδων της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας Κρούσης, τον Φλεβάρη του ’44
Στις 18-19 Φλεβάρη τμήματα του γερμανικού και βουλγαρικού στρατού θα ξαναεπιτεθούν στους παρτιζάνους, οι οποίοι όμως εγκαίρως θα εγκαταλείψουν το χωριό Πρόμαχοι, έχοντας σχετικά λίγες απώλειες. Θα ακολουθήσουν κοινές εμφανίσεις των Γιουγκοσλάβων ανταρτών μαζί με αντάρτες του ΕΛΑΣ στα χωριά της περιοχής. Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι και αντάρτες του ΕΛΑΣ θα βγάλουν λόγους στα ορεινά χωριά της Πέλλας σε μια προσπάθεια να ανεβάσουν το ηθικό του λαού και να κινητοποιήσουν τη σλαβομακεδονική μειονότητα στο πλευρό της Αντίστασης και του ΕΛΑΣ.
(για περισσότερες λεπτομέρειες και τις σχέσεις Ελλήνων-Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων
βλ. εδώ Υπό την κόκκινη ή τις εθνικές σημαίες; Ο αγώνας για την απόκτηση επιρροής πάνω στη σλαβομακεδονική μειονότητα στην Έδεσσα του ’44)
Ακολουθούν δύο εβδομάδες ξεκούρασης και πολιτικών διαδικασιών. Εδώ πρέπει να σταθούμε καθώς αυτή ήταν μια σημαντική πλευρά που οι Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι είχαν εντάξει στη ζωή των ανταρτών. Έτσι, στα βουνά της Πέλλας, οι μαχητές της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας θα πάρουν μέρος σε πολιτικές/ιδεολογικές συζητήσεις με την παρακάτω θεματολογία:
1) Τα είδη των πολέμων στην ιστορία,
2) Φασισμός,
3) Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού και η ζωή στην ΕΣΣΔ,
4) Τα στάδια εξέλιξης του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα στη Γιουγκοσλαβία,
5) Οι σχέσεις μεταξύ των Συμμάχων και της ΕΣΣΔ,
6) Αυτοκριτική,
7) Σε τί συνίσταται η ισχύς των δυνάμεών μας
Στιγμιότυπο από την πορεία των ταγμάτων «Μπόρο Βουκμίροβιτς» και 1ου Μακεδονο-Κοσοβάρικου τάγματος προς την περιοχή Μπογκομίλα τον Φλεβάρη του ’44
Χωρισμός δυνάμεων, νέες πορείες κι επιστροφή σε Μακεδονία-Κόσοβο
Τον Απρίλιο του ‘44, λαμβάνεται απόφαση, οι δυνάμεις της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας Κρούσης να αποπειραθούν να επιστρέψουν από εκεί που ξεκίνησαν τον Δεκέμβρη του ‘43, στην περιοχή του Ντέμπαρ, στο βορειοδυτικό τμήμα της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Το καθήκον τους αυτή τη φορά είναι να ξανα-απελευθερώσουν τη συγκεκριμένη περιοχή αλλά και να εγκαθιδρύσουν μόνιμη σύνδεση με τους Αλβανούς αντιφασίστες αντάρτες που δρούσαν από την άλλη πλευρά των συνόρων.
Οι δυνάμεις της ταξιαρχίας θα χωριστούν στα δύο. Τα κοσοβάρικα τάγματα θα επιχειρήσουν να γυρίσουν στην περιοχή του Ντέμπαρ κι αργότερα στο Κόσοβο ενώ τα μακεδονικά θα προσανατολιστούν στα υπόλοιπα τμήματα της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας.
Στις 11 Απρίλη, τα δύο κοσοβάρικα τάγματα της ταξιαρχίας θα ξεκινήσουν από το χωριό Κάτω Κορυφή της Πέλλας. Στις 14 Απριλίου, περνώντας από το χωριό Άγιο Αθανάσιο Πέλλας θα έχει την μοναδική ατυχή της στιγμή επί ελληνικού εδάφους. Ο Άγιος Αθανάσιος θεωρούνταν από τα εύπορα χωριά της περιοχής κι η ταξιαρχία είχε κανονίσει να σταματήσει εκεί γι’ ανεφοδιασμό. Το χωριό, όντας υπό βουλγαρική επιρροή, μόλις μάθει για τον ερχομό των παρτιζάνων θα αντιδράσει άσχημα δολοφονώντας τον αγγελιοφόρο της ταξιαρχίας. Οι άντρες του χωριού θα το εγκαταλείψουν υπό τον φόβο αντιποίνων αφήνοντας πίσω τους μόνο γυναικόπαιδα και γέρους. Τμήμα των ανταρτών μπαίνοντας στο χωριό για ανεφοδιασμό θα αντικρύσει την εικόνα ερήμωσης ενώ θα μάθει για τη δολοφονία του αγγελιοφόρου. Τότε οι αντάρτες θα χρησιμοποιήσουν βία εναντίον του άμαχου πληθυσμού υπερβαίνοντας τις ανάγκες του ανεφοδιασμού και κάνοντας ουσιαστικά πλιάτσικο. Αυτή η συμπεριφορά θα φτάσει στ’ αυτιά της διοίκησης της ταξιαρχίας η οποία θα τη χαρακτηρίσει ανάρμοστη για το ήθος του απελευθερωτικού στρατού και θα τιμωρήσει κάποιους από τους συμμετέχοντες σ’ αυτές τις πράξεις. Ταυτόχρονα θα προβεί σε αυτοκριτική για πλημμελή προετοιμασία της εισόδου στο χωριό και ελλιπείς εντολές για τον χειρισμό τέτοιων καταστάσεων.
Η θέα των λιμνών Οχρίδα και Μεγάλη Πρέσπα από την κορυφογραμμή του όρους Γκαλίτσιτσα
Η πορεία θα συνεχιστεί κι η ταξιαρχία θα περάσει τα ελληνο-αλβανικά σύνορα απ’ την περιοχή των Πρεσπών και θα σταθμεύσει στο αλβανικό χωριό Gorica e Madhe. Από έκεί θα διασχίσει τα αλβανο-γιουγκοσλαβικά σύνορα και περνώντας ανάμεσα στις λίμνες Πρέσπα-Οχρίδα, πάνω από το όρος Γκαλίτσιτσα θα κατευθυνθεί βόρεια προς την περιοχή του Ντέμπαρ.
Στο μακεδονικό χωριό Ζαβόι, ανάμεσα στις λίμνες Οχρίδα και Πρέσπα, στις 29 Απριλίου βουλγαρικές κατοχικές δυνάμεις θα επιχειρήσουν να κυκλώσουν την ταξιαρχία. Στη συγκεκριμένη μάχη, θα διαπρέψει η “σλοβένικη τσέτα” της ταξιαρχίας με επικεφαλής τον Σάλκο Μεντερίζι, έναν 24 χρονο Αλβανό εργάτη από το Πετς του Κοσόβου, η οποία θα είναι η πρώτη που θα σπάσει τη βουλγαρική άμυνα και τρυπώντας την περικύκλωση θα ανοίξει το δρόμο για το Ντέμπαρ.
Η 1η Μακεδονο-Κοσοβάρικη Ταξιαρχία Κρούσης θα φτάσει στην περιοχή του Ντέμπαρ μεταξύ 1 και 2 Μάη και ήδη στις 3-4 Μάη θα χτυπήσει με επιτυχία γερμανική φάλαγγα παίρνοντας πολύτιμα λάφυρα σε οπλισμό και πυρομαχικά και δημιουργώντας ξανά τις πρώτες απελευθερωμένες περιοχές.
Για το υπόλοιπο δίμηνο Μάη-Ιούνη η ταξιαρχία θα συγκρούεται με Γερμανούς και Αλβανούς εθνικιστές (Μπαλιστές) υπερασπιζόμενη τις ελεύθερες περιοχές του Ντέμπαρ. Σύμφωνα με τις αναφορές του διοικητή της ταξιαρχίας, Γερμανοί, Αλβανοί και Βούλγαροι φασίστες θα έχουν αρκετές εκατοντάδες νεκρούς σ’ αυτές τις μάχες ενώ ο αριθμός των νεκρών παρτιζάνων θα είναι ιδιαίτερα μικρός.
Μαχητές της 1ης Ταξιαρχίας Κοσόβου-Μετοχίων
Mια πολυεθνική, αντιφασιστική ταξιαρχία
Σε αυτό το σημείο, καθώς ολοκληρώνεται ένας κύκλος δράσης της ταξιαρχίας, θα πρέπει να γίνει αναφορά στην εθνολογική και πολιτική σύστασή της. Σύμφωνα με τα επίσημα καταγεγραμμένα στοιχεία, που αφορούν τα δύο κοσοβάρικα τάγματα “Μπόρο Βουκμίροβιτς” και “Ραμίζ Σαντίκου” προκύπτει ότι η ταξιαρχία αποτελεί ένα εθνολογικό μωσαϊκό. Πιο συγκεκριμένα οι μαχητές των δύο συγκεκριμένων ταγμάτων, από την ίδρυση της ταξιαρχίας το Νοέμβρη του ‘43 – μέχρι το καλοκαίρι του ‘44, από άποψη εθνικής καταγωγής ήταν:
Σέρβοι/ες: 130 (122 άνδρες και 8 γυναίκες) // 40,2%
Μαυροβούνιοι/ες: 94 (67 άνδρες και 27 γυναίκες) // 29,1%
Σλοβένοι: 45 // 13,9%
Σοβιετικοί: 24 (ανάμεσά τους Ρώσοι, Ουκρανοί, Αρμένιοι κ.α.) // 7,4%
Κροάτες/ισες: 8 (7 άνδρες και 1 γυναίκα) // 2,5%
Αλβανοί: 6 // 1,85%
Ιταλοί: 6 // 1,85%
Εβραίοι/ες: 3 (2 άνδρες και 1 γυναίκα) // 0,9%
Μακεδόνες/ισες: 3 (1 άνδρας και 2 γυναίκες) // 0,9%
Γιουγκοσλάβοι/ες: 3 (1 άνδρας και 2 γυναίκες) // 0,9%
Βόσνιος μουσουλμάνος: 1 // 0,3%
Σύνολο: 323
*από τους οποίους 41 γυναίκες (12,7%)
**ο πολύ μικρός αριθμός εθνικά Μακεδόνων που παρουσιάζεται εδώ είναι γιατί δεν υπάρχουν αναλυτικά στοιχεία για τα άλλα δύο τάγματα που συγκρότησαν την ταξιαρχία, το τάγμα “Μίρτσε Άτσεφ” και το τάγμα “Ντέμπαρ-Κίτσεβο”, όπως και για το τάγμα “Στιβ Ναούμοφ” που ενσωματώθηκε στην ταξιαρχία επί ελληνικού εδάφους. Στα συγκεκριμένα τάγματα πλειοψηφούσαν συντριπτικά οι εθνικά Μακεδόνες.
***δυστυχώς δεν έχουμε στοιχεία για τον αριθμό των νεκρών των ταγμάτων ή της ταξιαρχίας στο συγκεκριμένο διάστημα. Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποιους απ’ αυτούς που έπεσαν ηρωικά όπως τον βλαχικής καταγωγής Μάντσου Μάτακ απ’ το Κρούσεβο που σκοτώθηκε ορμώντας εναντίον γερμανικού μπούνκερ το 1944 (24 ετών), τον αλβανικής καταγωγής Ντζεβέτ Ντόντα από το Πρίζρεν που τον Δεκέμβριο του ’44 συλλαμβάνεται από τη Γκεστάπο και τελικά δολοφονείται στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ματχάουζεν λίγες μέρες πριν την απελευθέρωσή του από τον Κόκκινο Στρατό (39 ετών), τον Νίκολα Τοντόροβσκι μακεδονικής καταγωγής από τα Μπίτολα που πέφτει νεκρός κατά τη δοκιμή όλμου τον Ιούλιο του ’44 (30 ετών) ή την Ντάρα Ντράγκισιτς, Σέρβα απ’ τη Βοσνία, μεγαλωμένη στο Κόσοβο, αναπληρώτρια πολιτική κομισάριο του 2ου τάγματος της Ταξιαρχίας που πεθαίνει σε μάχη, το 1944, σε αλβανικό έδαφος (ετών 23).
Όσον αφορά την πολιτική σύνθεση της ταξιαρχίας, το 22% ήταν μέλη του ΚΚ Γιουγκοσλαβίας, το 50% μέλη της νεολαίας του κι οι υπόλοιποι ανένταχτοι.
Ρώσοι αντιφασίστες αντάρτες στο όρος Καϊμάκτσαλάν, 1943
Αναδιοργάνωση, γιγάντωση κι απελευθέρωση Κοσόβου-Μετοχίων
Το καλοκαίρι του ‘44, η 1η Μακεδονο-Κοσοβάρικη Ταξιαρχία Κρούσης υπόκειται σε αναδιοργάνωση. Όπως είδαμε, ήδη, από τον Απρίλιο του ‘44, τα μακεδονικά της τμήματα είχαν χωριστεί με τα κοσοβάρικα ακολουθώντας άλλες διαδρομές.
Στα τέλη Ιούνη του ‘44 από τα δύο κοσοβάρικα τάγματα σχηματίζεται η 1η Ταξιαρχία Κρούσης Κοσόβου-Μετοχίων με στόχο την απελευθέρωση των συγκεκριμένων περιοχών. Στην ταξιαρχία ενσωματώνονται τον Ιούνιο άλλοι 26 μαχητές (20 Σέρβοι, 3 Αλβανοί, 1 Μαυροβούνιος, 1 Μακεδόνισα κι 1 Εβραίος). Τον Σεπτέμβριο του ‘44 από την ευρύτερη περιοχή του Τέτοβο κατατάσσονται στην ταξιαρχία πάνω από 200 άτομα, στην πλειοψηφία τους μακεδονικής καταγωγής ενώ με την είσοδο της ταξιαρχίας στην περιοχή του Κοσόβου, από τον Οκτώβριο του ‘44 ως το τέλος του πολέμου εντάσσονται στις γραμμές της άλλοι 400 μαχητές/τριες, μεταξύ αυτών και πολλοί αλβανικής καταγωγής (λόγω της πληθυσμιακής σύνθεσης της περιοχής).
Από το καλοκαίρι του ‘44 κι έπειτα η 1η Μακεδονο-κοσοβάρικη ταξιαρχία θα συνεργάζεται συχνά-πυκνά με τμήματα του Αλβανικού απελευθερωτικού στρατού χτυπώντας μαζί και στις δυο πλευρές των συνόρων τις γερμανικές και αλβανικές εθνικιστικές δυνάμεις.
Αντάρτες της 1ης Μακεδονικής και 1ης Αλβανικής Ταξιαρχίας
-
Ο διοικητής της 1ης μακεδονο-κοσοβάρικης ταξιαρχίας κρούσης, Πέταρ Μπράγιοβιτς. Γεννημένος στο Μαυροβούνιο (1915), μεγαλωμένος στο Κόσοβο. Στα σχολικά του χρόνια πήρε μέρος στις σχολικές απεργίες του μεσοπολέμου. Αργότερα κατατάχτηκε στον γιουγκοσλαβικό στρατό κι έγινε αξιωματικός της αεροπορίας. Το 1941 μετά την κατάκτηση της Γιουγκοσλαβίας μπαίνει στο αντιστασιακό κίνημα των κομμουνιστών Παρτιζάνων. Το 1942 γίνεται μέλος του ΚΚ Γιουγκοσλαβίας. Θα πολεμήσει εναντίον του φασισμού σε Κόσοβο, Μακεδονία, Ελλάδα, Αλβανία. Τον Φλεβάρη του ’45, σε μάχη εναντίον Αλβανών εθνικιστών (Μπαλιστών) τραυματίζεται σοβαρά. Αναγκάζεται να υποστεί ακρωτηριασμό του ενός του ποδιού. Επιζεί του τραύματος και το 1951 ανακηρύσσεται εθνικός ήρωας της Γιουγκοσλαβίας. Στην προσωπική του ζωή παντρεύεται κι αποκτά τρία παιδιά. Πεθαίνει το 1991 στο Βελιγράδι.
Η Ταξιαρχία Κοσόβου-Μετοχίων θα συμβάλλει στην απελευθέρωση του Κοσόβου πολεμώντας από τα μέσα Οκτωβρίου ως τα τέλη του Νοέμβρη μαζί με άλλες ταξιαρχίες του γιουγκοσλαβικού απελευθερωτικού στρατού, δύο ταξιαρχίες του Αλβανικού Απελευθερωτικού Στρατού υπό τον Ενβέρ Χότζα και τη 2η βουλγαρική Στρατιά (η φιλο-Αξονική κυβέρνηση της Βουλγαρίας ανατρέπεται στις 9 Σεπτέμβρη κι η Βουλγαρία περνάει στο αντιφασιστικό στρατόπεδο). Η 1η Ταξιαρχία Κοσόβου-Μετοχίων μαζί με την 3η Αλβανική Ταξιαρχία θα απελευθερώσουν στις 17 Νοέμβρη την πόλη Πετς του Κοσόβου.
Με αλλαγμένη την εθνική της σύνθεση αλλά διατηρώντας τον πολυεθνικό της χαρακτήρα, η ταξιαρχία Κοσόβου-Μετοχίων θα φτάσει στο απόγειό της τα 2.200 άτομα. Από αυτά γύρω στα 500 θα σκοτωθούν στις μάχες από το φθινόπωρο του ‘44 ως το τέλος του πολέμου.
Τα μακεδονικά τμήματα της 1ης μακεδονο-κοσοβάρικης ταξιαρχίας κρούσης θα αναδιοργανωθούν σε 1η μακεδονική ταξιαρχία κρούσης αφού ενσωματώσουν τα παρτιζάνικα αποσπάσματα «Γιάνε Σαντάνσκι» αλλά κι αυτά του Βέλες και της Καστοριάς (Σλαβομακεδόνες που είχαν φύγει εκτός ελληνικών συνόρων λόγω σύγκρουσης με τον ΕΛΑΣ). Όλοι οι παραπάνω θα πολεμήσουν για την απελευθέρωση της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας συμμετέχοντας στην απελευθέρωση των πόλεων Στρούγκα, Οχρίδα και Γκόστιβαρ. Αργότερα θα κατευθυνθούν στο μέτωπο του Σρεμ στη βόρεια Γιουγκοσλαβία, όπου θα συμμετάσχουν στις μάχες για την απελευθέρωση του Ζάγκρεμπ και άλλων πόλεων.
Η Ταξιαρχία της “Αδελφότητας κι Ενότητας”
Ο πολυεθνικός/διεθνιστικός χαρακτήρας της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας, η διασυνοριακή της δράση κι η συνεργασία της στα πεδία των μαχών με Αλβανούς, Βούλγαρους κι Έλληνες αντιφασίστες αντάρτες της χάρισαν τον χαρακτηρισμό
<< Ταξιαρχία της “Αδελφότητας κι Ενότητας” >>. Για το υψηλό αγωνιστικό της φρόνημα, τα τολμήματά της και την προσφορά της στον αντιφασιστικό αγώνα ανακηρύχτηκε σε «προλεταριακή».
Η παραμονή της αλλά κι η δράση της εντός της ελληνικής επικράτειας εναντίον των Γερμανών και Βουλγάρων κατακτητών τη δένει με την ιστορία της χώρας μας.
Μαχητές και μαχήτριες της 1ης Μακεδονο-Κοσοβάρικης Ταξιαρχίας Κρούσης, χαμογελαστοί/ές σε μια απ’ τις επικές πορείες τους μέσα στα χιόνια
Πηγές:
– Mihailo Apostolski, Jovan Popovski – NOB Makedonije. Publikacija fotografija, dokumenata i karata sa prigodnim tekstom o narodnooslobodilačkoj borbi makedonskog naroda
– Milutin Milkovic – Prva Kosovsko-Metohijska Proleterska Brigada
– ФабиЈан Трго – Зборник Докумената и Података о народноослободилачком рату Југословенских нарида, том VII, Књига 3
– Λήμματα σερβικής, βουλγαρικής, μακεδονικής Wikipedia
Our Balkans 